ΑΠΑΓΟΡΕΥΜΕΝΑ ΒΙΒΛΙΑ
«ΕΠΙΚΙΝΔΥΝΑ» ΒΙΒΛΙΑ ΥΠΟ ΔΙΩΓΜΟ ΚΑΙ ΣΤΗΝ ΠΥΡΑ!
Η γνώση είναι δύναμη. Η συνειδητοποίηση αυτού του γεγονότος έκανε από πολύ νωρίς τους κάθε είδους εξουσιαστές να κατανοήσουν πως η διατήρηση των προνομίων τους δεν θα μπορούσε παρά να είναι συνυφασμένη με τον έλεγχο της γνώσης. Γι’ αυτό το λόγο τα βιβλία αποτελούσαν πάντοτε το μεγαλύτερο βάσανο των απανταχού δικτατόρων. Η απόλυτη εξουσία προϋποθέτει τον έλεγχο της γνώσης, που εξασφαλίζει τον περιορισμό της έκφρασης και της διάδοσης μη αρεστών σε αυτήν ιδεών. Για να υποταχθούν επιτυχέστερα οι μάζες θα πρέπει να αρκούνται στην υιοθέτηση της γνώμης του δυνάστη τους και να μην επιτρέπεται η πρόσβασή τους σε οποιαδήποτε άλλη γνώμη, που μπορεί να αποβεί επιζήμια για την εξουσία. Ο Βολτέρος το είχε αντιληφθεί πλήρως αυτό, όταν έγραφε σε ένα σατιρικό φυλλάδιο ότι «τα βιβλία διαλύουν την άγνοια, τον φρουρό και θεματοφύλακα όλων των αστυνομευόμενων κρατών». Έτσι, η λογοκρισία, οποιαδήποτε μορφή κι αν έχει πάρει μέσα στους αιώνες, αποτελεί παραφυάδα της κάθε εξουσίας. Η ιστορία του κόσμου καπνίζει ακόμη από τις ατέλειωτες πυρές που άναψαν οι λογοκριτές και οι άρχοντες για να κάψουν βιβλία που θεωρούσαν επιζήμια για τη διατήρηση των προνομίων τους.
Η πυρπόληση των βιβλίων αντιπροσώπευε πάντοτε την «εντυπωσιακότερη» και βαναυσότερη μορφή λογοκρισίας. Η πράξη αυτή είχε ασφαλώς συμβολικό χαρακτήρα. Μπορούσε να διατρανώσει την απόλυτη εξουσία των κρατούντων και να τρομοκρατήσει τα πλήθη. Όσο για τους δημιουργούς των βιβλίων που ρίχνονταν στην πυρά, γινόταν σαφές ότι αν στα πνευματικά τους τέκνα επιφυλάσσονταν μια τέτοια μεταχείριση, οι ίδιοι θα έπρεπε να αναμένουν μια κατά πολύ σκληρότερη αντιμετώπιση και τιμωρία. Βέβαια, οι εξουσιαστές φαίνεται να μην κατανόησαν ή να μην θέλησαν να κατανοήσουν ποτέ ότι οι ιδέες δεν μπορούν να καούν. Οι πυρές μπορεί να καταστρέφουν άμεσα το μέσο έκφρασής τους –τα βιβλία– όμως, οι ίδιες οι ιδέες παραμένουν ζωντανές, έτοιμες να πυρπολήσουν τις καρδιές των ανθρώπων και να τους δώσουν δύναμη να αντιταχθούν στους δυνάστες τους.
Η λογοκρισία ωστόσο δεν εκφράστηκε ποτέ με τόσο έκδηλους και καταφανείς τρόπους. Το είδος της λογοκρισίας που επιβλήθηκε με την έκδοση καταλόγων που περιείχαν τους τίτλους απαγορευμένων βιβλίων ή ακόμη και αυτή που επέτρεπε στα βιβλία να κυκλοφορούν ελεύθερα αφού πρώτα είχαν υποστεί την «επιμέλεια» των λογοκριτών, ήταν ίσως αποδοτικότερη, αφού έδινε στις μάζες την ψευδαίσθηση πως μπορούσαν να απολαμβάνουν έστω και μικρά ποσοστά ελευθερίας, επιτυγχάνοντας η εξουσιαστές με αυτό τον τρόπο να τις καταστήσουν ακίνδυνες.
Παρακάτω θα επιχειρήσουμε μια συνοπτική καταγραφή των γνωστότερων διώξεων βιβλίων, που ασφαλώς δεν είναι πλήρης. Οι διώξεις αυτού του είδους ήταν παντού και πάντοτε τόσες πολλές, που κανείς δεν θα μπορούσε να τις καταγράψει με απόλυτη πληρότητα.
Το 411 π.Χ. τα έργα του Πρωταγόρα καίγονται δημόσια στην Αθήνα.
Το 213 π.Χ. ο Κινέζος αυτοκράτορας Σι Χουάνγκ Τι προσπαθεί να επιβληθεί καίγοντας όλα τα βιβλία που υπήρχαν στην επικράτειά του.
Το 48 π.Χ. ο Ιούλιος Καίσαρας αδιαφορεί για την πρώτη πυρπόληση της πολυφημισμένης Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.
Στις αρχές του 1ου μ.Χ. αιώνα, ο Αύγουστος Γάιος Ιούλιος Καίσαρ Οκταβιανός (63 π.Χ.-14 μ.Χ.) εξορίζει τους ποιητές Κορνήλιο Γάλλο και Οβίδιο και απαγορεύει την ανάγνωση και την κυκλοφορία των έργων τους.
Ακολουθώντας το παράδειγμα αυτό, ο Καλιγούλας (12-41 μ.Χ.) διατάζει να καούν τα βιβλία του Ομήρου, του Βιργίλιου και του Λίβιου. Ωστόσο το διάταγμά του δεν εφαρμόζεται ποτέ.
Το 64 μ.Χ. ο Νέρων καταστρέφει με εμπρησμό τη Ρώμη. Μαζί καίγονται και όλες οι βιβλιοθήκες της πόλης που φιλοξενούσαν αναρίθμητους αρχαιοελληνικούς γραπτούς θησαυρούς.
Το 302 μ.Χ. ο «νεοφώτιστος» Χριστιανός βασιλιάς της Αρμενίας Τιριδάτ Γ΄, ο επονομαζόμενος Μέγας, υπό την επιρροή του προφήτη Ελάϊα, διατάσει τη σφαγή του εθνικού ιερατείου και τη μετατροπή όλων των εθνικών ναών της επικράτειάς του σε εκκλησίες ή οίκους κηρύγματος. Ταυτόχρονα, διατάσει την πυρπόληση όλων των βιβλιοθηκών της Αρμενίας, που είχαν ιδρυθεί αιώνες πριν από τους ελληνιστές ηγεμόνες της χώρας, με την αιτιολογία πως αποτελούν «κιβωτούς δαιμονικής γνώσεως».
Το 304 μ.Χ. ο αυτοκράτορας Διοκλητιανός εκδίδει έδικτο με το οποίο διατάσσει τη συλλογή και καταστροφή όλων των χριστιανικών βιβλίων δια πυρράς.
Ο «νεοφώτιστος» αυτοκράτορας Κωνσταντίνος (306-337 μ.Χ.) επιτρέπει στους Χριστιανούς επισκόπους και μοναχούς να λεηλατήσουν και να κατεδαφίσουν τα αρχαία ελληνικά μνημεία και να πυρπολήσουν ελληνικά συγγράμματα. Ακόμη και οι κάτοχοι τέτοιων συγγραμμάτων ρίχνονται στις φλόγες. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα του φιλοσόφου Σώπατρου, που ρίχνεται στην πυρά μαζί με τους ανεκτίμητους θησαυρούς της προσωπικής του βιβλιοθήκης.
Λίγα χρόνια αργότερα, ο Ουλεντιανός καταστρέφει όλα τα βιβλία των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων που μπόρεσε να εντοπίσει. Ιδιαίτερο μένος επιδεικνύει ενάντια στα βιβλία που αναφέρονται στην τέχνη και το δίκαιο.
Το 364 μ.Χ. ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Φλάβιος Ιοβιανός διατάσει την πυρπόληση της Βιβλιοθήκης της Αντιόχειας που είχε ιδρύσει ο Ιουλιανός.
Το 370 μ.Χ., στα πλαίσια ενός μεγάλου διωγμού κατά των Εθνικών σε ολόκληρη την Ανατολική Αυτοκρατορία, ο αυτοκράτορας Βάλης προστάζει την πυρπόληση όλων των εθνικών βιβλίων που είχαν διασωθεί σε ιδιωτικές συλλογές των κατοίκων της Αντιόχειας. Σωροί βιβλίων καίγονται δημόσια στις πλατείες και οι ιδιοκτήτες τους θανατώνονται η βασανίζονται.
Το 389 μ.Χ. πλήθη μοναχών της ερήμου εισβάλουν στις πόλεις της Μέσης Ανατολής καταστρέφοντας αγάλματα, βωμούς και ιερά, καίγοντας ταυτόχρονα όλες τις δημόσιες βιβλιοθήκες.
Το 391 μ.Χ., μετά από μια αποτυχημένη εξέγερση Εθνικών στην Αλεξάνδρεια με επικεφαλής τον φιλόσοφο Ολύμπιο, οι εξεγερμένοι καταφεύγουν στο ιερό του Σεράπιδος. Ο Πατριάρχης Αλεξανδρείας Θεόφιλος δίνει εντολή να συντριβεί το περίφημο άγαλμα του Σέραπι και να ισοπεδωθεί το ιερό. Οι Χριστιανοί καταλαμβάνουν το ιερό, το ισοπεδώνουν και πυρπολούν την ονομαστή βιβλιοθήκη του που φιλοξενούσε τμήμα της θρυλικής συλλογής της Βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας.
Το 398 μ.Χ. η Τέταρτη Σύνοδος της Καρθαγένης απαγορεύει ακόμη και στους επισκόπους την ανάγνωση των βιβλίων των Εθνικών. Σε Δύση και Ανατολή, αμέτρητα φιλοσοφικά και επιστημονικά βιβλία του προχριστιανικού κόσμου ρίχνονται στην πυρά.
Το 402 μ.Χ. ο γερμανικής καταγωγής κυριότερος σύμβουλος και αρχιστράτηγος του Ρωμαίου αυτοκράτορα Ονώριου, Στελίχων, ρίχνει στην πυρά τα περίφημα σιβυλλικά βιβλία.
Την ίδια περίπου περίοδο πυρπολούνται στη Βηρυτό αρχαία κείμενα με πρωτοβουλία Χριστιανών εκκλησιαστικών συγγραφέων.
Στις 24 Αυγούστου του 410 μ.Χ., ο Αλάριχος καταλαμβάνει τη Ρώμη και επί τρεις ημέρες τα στρατεύματά του λεηλατούν τους θησαυρούς της πόλης, καταστρέφοντας τα έργα τέχνης και τα βιβλία των Εθνικών.
Το 415 μ.Χ., με προτροπή του επισκόπου Κύριλλου, ο χριστιανικός όχλος της Αλεξάνδρειας οδηγεί τη φιλόσοφο Υπατία μπροστά στην πατριαρχική εκκλησία του Αγίου Μιχαήλ κι αφού την τεμαχίζουν και περιφέρουν τα κομμάτια της στους δρόμους της πόλης, τα καινε τελικά μαζί με τα συγγράμματά της στη θέση Κυναρών.
Το 448 μ.Χ. ο Θεοδόσιος διατάσει να παραδοθούν στις φλόγες όλα τα «αντιχριστιανικά» βιβλία. Εξέχουσα θέση στις πυρές που ανάβουν σε όλη την επικράτεια είχαν τα βιβλία του Νεοπλατωνικού φιλοσόφου Πορφύριου, που ασχολούταν με τη φύση του Χριστιανισμού.
Το 500 μ.Χ., μετά από ένα ξέσπασμα εσχατολογικής υστερίας που προαναγγέλλει την επικείμενη έλευση της συντέλειας του κόσμου, ανάβουν πυρές για να καταστραφούν όλα τα βιβλία των Εθνικών που είχαν διασωθεί από προγενέστερες διώξεις. Αποτέλεσμα αυτής της υστερίας κατά των βιβλίων ήταν ότι από το 500 έως το 1100 μ.Χ. σχεδόν κανένα βιβλίο δεν παρήχθη, ενώ το ίδιο διάστημα δεν κυκλοφορούσαν περισσότεροι από 600 τόμοι σε ολόκληρη την Ευρώπη.
Το 529 μ.Χ., με εντολή του Ιουστινιανού, κλείνουν όλες οι φιλοσοφικές σχολές της Αθήνας. Την ίδια στιγμή στην Κωνσταντινούπολη, όπως μας πληροφορεί ο Ιωάννης Μαλάλας στη Χρονογραφία του, γίνονται επιδρομές σε κατοικίες και έρευνες για την κατάσχεση βιβλίων και έργων τέχνης της Κλασικής Εποχής. Οι κάτοχοι αυτών των πολιτιστικών θησαυρών διαπομπεύονται στους δρόμους της βασιλεύουσας και τα βιβλία των συλλογών τους ρίχνονται στην πυρά.
Το 556 μ.Χ. ο Ιουστινιανός στέλνει στην Αντιόχεια τον φοβερό ιεροεξεταστή Αμάντιο που συλλαμβάνει, βασανίζει και θανατώνει τους εναπομείναντες Εθνικούς της πόλεως και καιει όλες τις ιδιωτικές βιβλιοθήκες.
Το 590 μ.Χ., αμέσως μόλις ο πάπας Γρηγόριος, ο επονομαζόμενος Μέγας, καταλαμβάνει τον παπικό θώκο, διατάσει την πυρπόληση της Βιβλιοθήκης του Παλατινού Απόλλωνος και όλων των άλλων βιβλιοθηκών της Ρώμης όπου φυλάσσονταν αναρίθμητα χειρόγραφα κλασικών συγγραφέων, «για να μη στερήσει τους πιστούς η θύραθεν σοφία τους από τη Βασιλεία των Ουρανών»!
Το 727 μ.Χ., ο Βυζαντινός αυτοκράτορας Λέων Α΄ δίνει εντολή να πυρποληθεί η Οικουμενική Σχολή, το σημαντικότερο πνευματικό ίδρυμα του Βυζαντίου, όπου στεγάζονταν βιβλιοθήκη με ανεκτίμητους αρχαιοελληνικούς πολιτιστικούς θησαυρούς. Ο αυτοκράτορας προστάζει επίσης να καούν ζωντανοί μαζί με τα βιβλία και όλοι οι διανοούμενοι και οι διδάσκαλοι του ιδρύματος. Έτσι, το κτίριο περικυκλώνεται από ένοπλους στρατιώτες, που παρεμποδίζουν την έξοδο του προσωπικού της Σχολής κατά τη διάρκεια της πυρκαγιάς.
Το 1073 μ.Χ. ο πάπας Γρηγόριος Ζ΄ προστάζει να πυρποληθούν όλα τα βιβλία των αρχαίων Ελλήνων που αναφέρονται στον έρωτα, χαρακτηρίζοντάς τα αισχρά και ακόλαστα. Έτσι ρίχνονται στην πυρά τα έργα της Σαπφώς, του Αλκαίου, του Δίφιλου, του Ανακρέωντα, της Ήρινας, του Μίμνερμου, του Απολλόδωρου, του Μένανδρου κ.ά.
Το 1139 μ.Χ. ο αυγουστινιανός μοναχός Αρνάλδος της Μπρέσια, που είχε καταγγείλει τη μανία της χριστιανικής εκκλησίας για πλουτισμό και παγκόσμια κυριαρχία, διώκεται από τον πάπα Ιννοκέντιο Β΄ και τα βιβλία του παραδίδονται στην πυρά.
Το 1210 μ.Χ. ο πάπας Ιννοκέντιος Γ΄ απαγορεύει κάθε ασχολία με τη φιλοσοφία του Αριστοτέλη. Στο Παρίσι καίγονται ζωντανοί δεκάδες πανθεϊστές Αμαλρικιανοί και παραδίδονται στην πυρά τα βιβλία του αριστοτελικού φιλοσόφου Ντέιβιντ Ντινάν.
Το 1239, ο πάπας Γρηγόριος Θ΄ στέλνει επιστολές στους βασιλείς της Αγγλίας, της Γαλλίας, της Ναβάρας, της Αραγονίας, της Καστίλης και της Πορτογαλίας, δίνοντας εντολή κατά το τελευταίο Σάββατο της Απόκρεω, όταν οι Εβραίοι θα ήταν συγκεντρωμένοι στις συναγωγές τους, να κατασχεθούν όλα τα βιβλία τους και να παραδοθούν στους Επαίτες Μοναχούς. Η απόφαση αυτή του πάπα οφειλόταν στην επιρροή που ασκούσε πάνω του ένας Εβραίος προσήλυτος, ο Νικόλαος ντε Ρουπέλα, ο οποίος τον είχε πείσει πως όλα τα εβραϊκά βιβλία και προπαντός το Ταλμούδ, περιείχαν τόσες αντιχριστιανικές βλασφημίες, ώστε άξιζε να ριχτούν στην πυρά.
Το 1248 μ.Χ. συντάσσεται για πρώτη φορά ειδικός κατάλογος με τα απαγορευμένα βιβλία, αρχαία κείμενα και επιστημονικά συγγράμματα, ο διαβόητος Index, στον οποίο θα αναφερθούμε εκτενέστερα στη συνέχεια.
Το 1258 μ.Χ. οι Μωαμεθανοί Μογγόλοι καταλαμβάνουν και καταστρέφουν τη Βαγδάτη και πυρπολούν όλες τις ονομαστές βιβλιοθήκες της.
Το 1267 μ.Χ., ο πάπας Κλήμης Δ΄, αναθέτει στον αρχιεπίσκοπο της Ταραγκόνα (Ισπανία) να εξαναγκάσει με την απειλή του αφορισμού τον βασιλιά της Αραγονίας και τους ευγενείς του να επιβάλουν στους Εβραίους την παράδοση όλων τους των βιβλίων στους ιεροεξεταστές. Τα βιβλία μεταφέρθηκαν με κάρα στους δρόμους της Τουλούζης, ενώ βασιλικοί αξιωματούχοι ανακοίνωναν μεγαλόφωνα ότι «θα καταστρέφονταν εξαιτίας των βλασφημιών τους κατά του Χριστού, της Παναγίας και του χριστιανικού ονόματος». Κατόπιν τα βιβλία κάηκαν επίσημα μπροστά σε πλήθη λαού.
Το 1452 μ.Χ. ο πατριάρχης Σχολάριος καιει στην αυλή του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως τα έργα του φιλόσοφου Πλήθωνος Γεμιστού. Την ίδια πράξη θα επαναλάβει και μερικά χρόνια αργότερα, το 1463, καίγοντας τα νέα αντίτυπα των συγγραμμάτων του Πλήθωνα.
Το 1497 μ.Χ. οι ιεροεξεταστές καινε σε τεράστιες πυρές στη Φλωρεντία αρχαία βιβλία και ποιητικές συλλογές, μαζί με γυναικεία κοσμήματα, μουσικά όργανα και πίνακες ζωγραφικής.
Το 1554 μ.Χ. ο Ιούλιος Γ΄ διατάζει τους Εβραίους να παραδώσουν το σύνολο των βιβλίων τους, απειλώντας τους με την ποινή του θανάτου αν απέφευγαν να συμμορφωθούν με την εντολή του.
Στις 8 Φεβρουαρίου του 1600 μ.Χ. καταδικάζεται σε θάνατο στην πυρά ο Ιταλός φιλόσοφος Τζιορντάνο Μπρούνο. Τα βιβλία του καίγονται μπροστά στα σκαλοπάτια του Αγίου Πέτρου κι ο ίδιος παραδίδεται στις φλόγες στο Κάμπο ντεϊ Φιόρι στις 27 Φεβρουαρίου, εν μέσω λιτανειών.
Το 1633 μ.Χ. ο Γαλιλαίος καταδικάζεται από την Ιερά Εξέταση σε ισόβια δεσμά και «ισόβιο σιωπή», επειδή τόλμησε να προτείνει ότι η Γη δεν είναι το κέντρο του σύμπαντος κι ότι περιστρέφεται γύρω από τον Ήλιο. Τα βιβλία του ρίχνονται στην πυρά.
Το 1798 μ.Χ. ο πατριάρχης Γρηγόριος Ε΄ αφορίζει τον Ρήγα Φεραίο και καταδικάζει τα βιβλία του ως «τοις δόγμασι της Ορθοδόξου πίστεως εναντιούμενα».
Το 1866 μ.Χ. η Ιερά Σύνοδος της Ορθόδοξης Εκκλησίας αναθεματίζει τον Ε. Ροΐδη και το βιβλίο τουΠάπισσα Ιωάννα, ζητώντας από το ελληνικό κράτος την ποινική δίωξη του συγγραφέα.
Όπως είπαμε και στην αρχή, ο παραπάνω συνοπτικός κατάλογος δεν είναι πλήρης. Οι καταστροφές και οι διώξεις των βιβλίων δεν έπαψαν ποτέ…
Του Νίκου Κανακάρη
